Rāhnamā-yi Zabān-i Fārsī-i Bāstān (Dastūr-i Zabān, Guzīdah-i Mutūn, Vāzhanāmah)

تحقیق و پژوهش در باب زبان فارسی باستان و آثار برجای مانده از آن به دو دلیل عمده و اساسی، برای ما ایرانیان از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است: نخست اینکه زبان فارسی باستان نیای زبان فارسی دری است و آثاری که به این زبان به دست ما رسیده است، شکل و ساختار زبان فارسی را به بهترین وجهی در اواسط هزاره‌ی اول پیش از میلاد مسیح نشان می‌دهد؛ دیگر اینکه این آثار به لحاظ اشتمال بر اخبار و گزارش‌های موثق تاریخی جزء اسناد و مدارک معتبر و دست اول مربوط به تاریخ گذشته‌ی ایران و زندگی اجتماعی مردم این سامان در عهد هخامنشیان محسوب می‌شود و گرانبهاترین بخش از میراث ملی ما را شکل می‌دهد.

این گنجینه پرارزش با وجود اهمیت فوق العاده‌ای که هم از لحاظ زبان‌شناسی و هم از منظر تاریخی دارد، در ایران چندان مورد استقبال قرار نگرفته و به‌جز چند اثر معدود، کتابی مستقل دربار‌ه‌ی دستور زبان، ادبیات، بازخوانی و قرائت متون و شرح و گزارش آن، فرهنگ لغت و دیگر مسائل مهم دیگر به فارسی نگاشته نشده است. با توجه به این موارد، تکفل تحقیق و پژوهشی جامع و گسترده درباره‌ی زبان فارسی باستان با مراجعه‌ی دائم به تحقیقات و تتبعات مستشرقین ضرورتی اجتناب‌ناپذیر می‌نماید. این کتاب در راستای حصول این مقصود و تحقق بخشی از اهداف کلان مذکور تألیف شده و در تدوین مطالب آن، ضمن رعایت کامل جنبه‌ی تخصصی امر، کوششی آگاهانه به کار رفته است تا نوآموزان را نیز به کار آید و مقدمات لازم برای آموزش این زبان را در اختیار آنان قرار دهد.

ساختار کتاب متشکل از یک مقدمه و سه بخش می‌باشد. در مقدمه‌ی کتاب به تفصیل درباره‌ی زبان فارسی باستان و آثار برجای‌مانده از آن، منشأ خط میخی فارسی باستان و تاریخ احتمالی اختراع آن، الفبا و برخی از قواعد املایی خط مذکور و تاریخچه‌ی رمزگشایی از این خط گفتگو شده است.

در بخش اول، دستور زبان فارسی باستان مطابق اصول و روش متعارف زبان‌شناسی تاریخی-تطبیقی تألیف شده و ساخت‌های مختلف دستوری و در هر موردی با ساخت‌های همسان و مشابه خود در زبان‌های اوستایی و سنسکریت مقایسه و در صورت لزوم صورت اصلی آن‌ها در هندواروپایی ارائه شده است. در این ویرایش «مبحث اسم و صفت» که جایگزین عنوان قبلی «ساخت واژه» شده، ذیل «ستاک مشتق» فهرست پسوندهای اولیه و ثانویه تکمیل شده و این دو نوع پسوند که در چاپ قبلی کتاب بدون تفکیک و در کنار هم آمده بودند، از هم جدا شده‌اند.

در بخش دوم گزیده‌ای از متن‌های فارسی باستان، مشتمل بر متن کامل سه کتیبه از داریوش بزرگ، سه کتیبه از خشایارشا و یک کتیبه از اردشیر دوم آمده است. در بخش پایانی کتابب نیز شرح واژه‌هایی آورده شده که در این متون به کار رفته‌اند. در این بخش در برابر هر مدخلی، تعریف آن لغت آمده و ذیل مدخل صورت یا صورت‌های صرفی ماده‌های فعل و اسم و صفت و ضمایر شخصی و اشاره و موصولی آمده و موارد استعمال آن در کتیبه‌ها ذکر شده است. در پایان مطالب هر مدخل، وجه اشتقاق واژه‌ها و معادل آن‌ها در زبان‌های اوستایی و سنسکریت و بازمانده‌ی آن‌ها در زبان‌های ایرانی میانه و فارسی دری آمده است.