Takvīn va Takāmul: Bahār-i Nas̲r-i Fārsī az 'Aṣr-i Sāmānī tā Durah-yi Saljūqī

تاریخ ادبیات فارسی، تاریخ نظم و نثری دلنشین، عمیق و اثرگذار است که شرایط بلوغ فرهنگی و اجتماعی زبان فارسی را در مقاطع مختلف تاریخی فراهم کرده و شهرت ظرفیت‌های زبان فارسی را در جهان نشر داده است. این دو جلد کتاب یکی از مهم‌ترین آثار تحقیقی و تحلیلی حوزه زبان فارسی را در اختیار علاقمندان به آثار پژوهشی قرار داده است.

قدیمی‌ترین نوشته‌های برجای مانده از فارسی دری، متعلق به دوره‌ی حکومت‌های مستقل ایرانی است. بی‌گمان پیش‌تر از آن نیز نوشته‌هایی در کار بوده است، اما نگه‌دارندگان دل‌سوزی نداشته است که قدر آنها را بدانند و از آنها مراقبت کنند. آنها یا سربازان و فرماندهان بیگانه بوده‌اند و یا کسانی بوده‌اند که به بیگانگان خدمت می‌کرده‌اند؛ و در هر دو حالت، خوی بیگانگی داشته‌اند. آنچه فرهنگ یک ملت را حفظ می‌کند، خوی یگانگی و حس هم‌پیوندی است که نامش ناسیونالیسم است، با شکل‌گیری حکومت صفاریان و سامانیان در منطقه‌ی خراسان و سیستان و رخ‌داد حوادثی چون برخورد یعقوب لیث صفاری با عربی سرایی محمد بن وصیف سجستانی و نوح سامانی، فارسی دری دو حامی جدی برای خود می‌یابد و استفاده از آن برای نوشتن شعر و نثر با تشویق و تأیید بسیار همراه می‌شود و به این وسیله نخستین شیوه‌های نوشتن، یعنی سبک خراسانی در شعر و سبک مرسل در نثر فارسی، پدید می‌آید. نثر مرسل، طبیعی‌ترین سبک نگارش در تاریخ نثر فارسی است که گفتار و گویش روزمره‌ی مردم را به طور مستقیم به متون نوشتاری تبدیل می‌کند. هنگامی که یک زبان مرحله‌ی تبدیل از گفتار به نوشتار را طی می‌کند، حساسیت آن به درست‌نویسی و اصل‌رسانایی است و نه هنرنمایی‌های زبانی و ادبی؛ البته درگیر بودن جامعه با وقایع مهم سیاسی و فرهنگی نیز آن نوع هنرنمایی‌ها را بی‌معنا می‌کند. از منظر دیگر، می‌توان گفت که چون رواج‌دهندگان آثار فارسی در حقیقت از یک‌سو مردم عادی جامعه و از دیگر‌سو حکومت‌هایی هستند که از میان مردم برخاسته‌اند، زبان و محتوای نوشتارها به مقتضای مخاطبان و خواستاران آنها، از بافتی کاملاً ساده و طبیعی و رئالیستی برخوردار است. در این دوران عوامل دیگری نیز بر سادگی زبان تأثیر می‌گذارند که عبارت‌اند از: اندک‌بودن شمار و تجربیات نویسندگان، فراوانی موضوعات و نانوشته‌های و احساس نیاز به نوشتن در همه‌ی زمینه‌ها، استقبال گسترده‌ی دربارها از همه‌ی نویسندگان و شاعران، نبود رقابت‌های جدی در عرصه‌های نویسندگی و شاعری.

نثر فارسی از دوره‌ی سامانیان و صفاریان تا عصر سلجوقیان، همواره حرکتی جستجو‌گرانه و تکاملی داشته است. با آنکه همه‌ی خصوصیات نثر مصنوع، امروزه چندان مطلوب به نظر نمی‌رسد و حتی در زمان خود نیز نمی‌توانسته از پسند عمومی برخوردار بوده باشد، اما این نوع نثر نیز در زمان خود فلسفه‌ی مقبولی برای موجودیت خود داشته است. بخشی از دلایل وجودی برای پدیدآیی و پایانی نثر مصنوع عبارت‌است از: جستجوی ‌راهی متفاوت‌تر از ساده‌نویسی برای نوشتن، تلاش برای به‌کارگیری همه‌ی امکانات شعر در نثر، پیچیده‌سازی کلام برای دور کردن آن از ذهنیت عام و عوام، غنای زبانی و مضمونی و ادبی بخشیدن به سخن، به کار گرفتن تمام‌عیار اندیشه در هنگام گزینش و چینش کلام به وسیله‌ی نویسنده و فعال‌سازی فکر مخاطب در هنگام خوانش متن، تبدیل خواننده‌ی منفعل به جستجوگری فعال با استخدام صناعات بدیعی و بیانی و ایجاد ابهام‌های ادبی، تبدیل دیدگاه کل‌نگر و قیاسی به دیدگاه استقرایی و جزء‌نگر در هنگام مواجهه با متن، برقراری ارتباط بینامتنی بین ادبیات و تاریخ و مذهب و علوم مختلف.

واپس‌رویِ نثر فارسی به طور جدی، از دوره‌ی تیموریان آغاز می‌شود. اگر چه نشانه‌های بسیاری، آغاز این انحطاط را به دوره‌ی مغولان می‌رساند، اما همه‌ی همت نویسندگان نثر فارسی در دوره‌ی مغول متمرکز بر این موضوع است که پیشینه‌ی ادبی موجود در زبان فارسی را پشتوانه‌ی کار خود قرار دهند و از نابودی آن جلوگیری کنند. در رسیدن به این هدف نیز کار کسانی چون زیدری نسوی و عطاملک جوینی و خواجه‌رشید الدین فضل‌الله با توفیق بسیار همراه است. آنها نمونه‌های بسیار خوبی از ترکیب امکانات موجود در سه شیوه‌ی نثرنویسی پیش از دوران خود را به طور هم‌زمان به نمایش عینی می‌گذارند و وصاف الحضره ‌شیرازی نیز در زمان و مکانی دور از حوادث مصیبت‌بار مغول، به بازسازی کامل عیار نثر مصنوع می‌پردازد و نمونه‌ی مقبولی از آن را در اختیار مخاطبان آن سال‌ها قرار می‌دهد. کار سعدی در گلستان نیز نمونه‌ی دیگری از این ترکیب‌سازی‌ها است که همراه‌شدن آن با هنرنمایی‌های مختلف ادبی، روایی، تعلیمی، تجربی و فراروی از گونه‌های رایج ادبی و برخورداری از ایجاز و طنز و تنوع، باعث محبوبیت فراوان سبک او در بین خوانندگان و نویسندگان می‌گردد. پس در مجموع ویژگی برجسته‌ای که در نثر مغول وجود دارد وفاداری به وضعیت موجود و تلاش در جهت حفظ داشته‌ها از طریق ترکیب‌کردن آنها است.

اما نثر فارسی در دوره‌ی تیموریان، صفویان و نیمه‌ی اول از دوره‌ی قاجاریه، دچار پس‌روی و انحطاط جدی می‌شود. در این میان تلاش‌های وزیران اندیشمندی چون قائم مقام فراهانی در جهت ایجاد نوآوری در شیوه‌ی نویسندگی، اگر چه در ظاهر محدود به حوزه‌ی منشآت است، اما در مجموع در نیمه‌ی اول از عصر قاجار، تأثیر چشم‌گیری بر سبک عمومی نویسندگی در بسیاری از حوزه‌ها می‌گذارد. علاوه بر آن، نویسندگان این دوره از طریق فضای حاکم بر ادبیات رجعت‌گرای قاجاری، نوعی رفتار اعتدال‌گرایانه در پیش می‌گیرند که در حقیقت ترکیبی گزینش شده از خصوصیات نثر مرسل و مصنوع و گاه موزون گذشته، همراه با پاره‌هایی از امکانات زبان گفتار در عصر قاجار است. شکل‌گیری نثر تحلیلی در نیمه‌ی دوم از حکومت قاجاریه را باید یک انقلاب اساسی در حوزه‌ی نثر‌نویسی پس از گذشت هفت سده ایستایی و پس‌روی دانست که هم‌زمان با انجام تغییرات و تحولات فراوان در عرصه‌های سیاسی، اجتماعی و فرهنگی به وقوع می‌پیوندد. تغییری که در نگرش روشنفکران و اندیشمندان قاجاریه حاصل می‌شود به مقدار زیادی وام‌دار آشنایی آنان با پیشرفت‌های خیره‌کننده‌ی غرب در همه‌ی زمینه‌های زندگی است.

عنصر بیداری و به خودآیی، باعث افزایش مطالبات مردم از حکومت قاجاریه و ناگزیری آن به تمکین در برابر بخش‌هایی از خواسته‌های مردم و روشنفکران می‌شود و جدیت و سماجت گروه‌های گوناگون مردم، به تغییرات مختلفی در جامعه دامن می‌زند و از ملازمات این تغییر که با ورود مظاهر مدرنی چون مجلس شورای ملی و مطبوعات و پیشرفت امکانات چاپ و تأسیس حزب و تدوین قانون همراه است، به کارگیری زبان ساده‌ی عمومی در نگارش و میدان دادن به روزنامه نگاران و سیاست‌مداران و روشنفکران و نویسندگان و حتی توده‌های مردم برای تبیین و توضیح و تحلیل مستند و معقول رخ‌دادها و پدیده‌ها است؛  در این بستر اجتماعی و فرهنگی است که نثر تحلیلی‌زاده می‌شود. البته باید به این نکته نیز اشاره کرد که پیشینه‌ی گرایش به ساده‌نویسی به دوره‌ی صفویه و دربار گورکانیان هند باز می‌گردد که بعضی از نویسندگان نثر فارسی در صدد ساده‌سازی شیوه‌ی بیان و حتی سوق‌دادن آن به فارسی سره برمی‌آیند، اما چون استقبالی از کار آنان انجام نمی‌گیرد نمی‌توانند تأثیر چندانی نیز بر ایجاد تغییر در نثر فارسی بگذارند.